સોમનાથ મંદિરનો ઈતિહાસ ભારતના 12 પવિત્ર જ્યોતિર્લિંગોમાંથી પ્રથમ ગણાતા આ મંદિરની વારસાગાથા છે, જે માત્ર પથ્થરનું બંધાણ નથી, પણ શ્રદ્ધા, સંસ્કૃતિ અને સહનશક્તિનું જીવંત પ્રતીક છે. ગુજરાતના પ્રભાસ પાટણ (વેરાવળ) ખાતે સ્થિત આ મંદિર ત્યાં વસેલું છે જ્યાં હિરણ્યા, કપિલા અને સરસ્વતી નદીઓનું સંગમ થાય છે – અને એ સ્થાન તીર્થોમાં તીર્થ માનવામાં આવે છે.
—
🌟 ઉત્પત્તિ અને પ્રથમ સ્થાપના: 🌙 ચંદ્રદેવ, શ્રાપ અને સોમનાથ
સોમનાથ મંદિર માત્ર ઈતિહાસનું નહિ પણ અદ્ભુત દંતકથાઓનું મંદિર પણ છે. એવી એક લોકપ્રિય અને ભાવુક કથા છે ચંદ્રદેવના શ્રાપ અને ભગવાન શિવના આશીર્વાદની, જે આજે પણ ભક્તોના મનમાં જીવંત છે.
🧿 ચંદ્રદેવ અને તેની ૨૭ પત્નીઓ
દંતકથાનુસાર, ચંદ્રદેવ, દક્ષ પ્રજાપતિની ૨૭ પુત્રીઓ સાથે લગ્નસૂત્રે બંધાયા હતા. આજના સમયમાં આપણે તેમને ૨૭ નક્ષત્રો તરીકે ઓળખીએ છીએ. જોકે, ચંદ્રદેવના હૃદયમાં ખાસ સ્થાન હતું માત્ર રોહિણી માટે, જેને તેઓ અન્ય પત્નીઓ કરતા વધુ પ્રેમ કરતા.
આ પ્રેમમાં અસંતુલન હોવાથી બાકીની ૨૬ બહેનો દુઃખી રહેવા લાગી અને છેલ્લે તેમનો પિતા દક્ષ આ અન્યાયથી આક્રોશિત થયા. દક્ષે ચંદ્રદેવને શ્રાપ આપ્યો કે:
> “તારું ક્ષય થશે – તું ક્ષીણ થતો જઈશ!”
—
🕉️ શ્રાપમાંથી મુક્તિ માટે શિવની આરાધના
શ્રાપના પ્રભાવથી ચંદ્રનું તેજ ધીરે ધીરે ક્ષીણ થવા લાગ્યું. જ્યારે આશા ન હતી, ત્યારે તેઓ પ્રભાસ પાટણના આ પવિત્ર તીર્થમાં આવ્યા – જ્યાં આજનું સોમનાથ મંદિર આવેલુ છે.
ત્યાં ચંદ્રદેવે ભગવાન શિવની અખંડ ઉપાસના કરી, અને શિવનું ‘મહામૃત્યુંજય મંત્ર’ દ્વારા ઘોર તપસ્યા કરી,અંતે ભગવાન શિવ પ્રસન્ન થયા અને ચંદ્રદેવને શ્રાપમાંથી આંશિક મુક્તિ આપી.
—
🌗 ચંદ્રના વધતા-ઘટતા રૂપ પાછળનું આધ્યાત્મિક કારણ
આ કથાને આધારે માનવામાં આવે છે કે ચંદ્ર હવે 15 દિવસ વધે છે (શુકલ પક્ષ) અને 15 દિવસ ઘટે છે (કૃષ્ણ પક્ષ), જે આજે પણ નક્ષત્ર ગણનાના આધારે ચંદ્રમાસના ચક્ર તરીકે ઓળખાય છે.
આધુનિક વિજ્ઞાન આને ચાંદનીનાં ચક્રરૂપ આકારોથી સમજાવે છે, પણ આધ્યાત્મિકતા અને શ્રદ્ધા માટે, એ ચંદ્ર અને શિવજીના સંબંધની એક અદ્વિતીય કથા છે.
—
🛕 સોમનાથ – ચંદ્રે સ્થાપેલું પહેલું શિવલિંગ?
આ કથા મુજબ, ચંદ્રદેવે ભગવાન શિવના અનુગ્રહથી પોતાનું તેજ પુનઃ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ, કૃતજ્ઞતાસ્વરૂપે અહીં સોમનાથના પ્રથમ સ્વરૂપની સ્થાપના કરી હતી. માન્યતાઓ અનુસાર, ચંદ્રદેવે સોનાથી બનેલું શિવમંદિર બાંધ્યું હતું. આથી તેનું નામ “સોમનાથ” પડ્યું – એટલે કે સોમનો નાથ, ચંદ્રનો શાસક. આ ઉલ્લેખ ઋગ્વેદ માં પણ જોવા મળે છે.
આ પછી:
રાવણએ ચાંદીથી મંદિર બનાવ્યું
અને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ચંદનના લાકડાથી મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું હોવાનું પણ કહેવાય છે
📍 બાણ સ્તંભ – ભૌગોલિક ચમત્કાર અને આધ્યાત્મિક સંકેત
સોમનાથ મંદિરની ભવ્યતા માત્ર તેની ધાર્મિક મહત્તા સુધી મર્યાદિત નથી રહી, પરંતુ તેનું ભૌગોલિક સ્થાન અને વિજ્ઞાનસંગત દૃષ્ટિ પણ વિશ્વને આશ્ચર્યચકિત કરે છે. મંદિરના મુખ્ય ગર્ભગૃહમાંથી દક્ષિણ દિશામાં એક પ્રાચીન શિલાસ્તંભ ઊભો છે – જેને “બાણ સ્તંભ” કહેવામાં આવે છે.
આ પથ્થર પર ખોદાયેલા પ્રાચીન શિલાલેખ અનુસાર, આ બાણ સ્તંભ જે દિશામાં સૂચવે છે ત્યાંથી દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી બીજું કોઈ ભૂખંડ, ટાપુ કે પ્રદેશ આવેલો નથી. એટલે આ દિશા છે “અવિરત, અપ્રતિબંધિત ખાલી જગ્યા” – જે દરિયાં અને અંતરિક્ષના અપાર વિસ્તાર તરફ દોરી જાય છે.
> શિલાલેખમાં લખાયું છે:
“શ્રી સોમનાથ મહાદેવના ધ્વજથી લઈને દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી અવિરત ખાલી જગ્યા છે.”
આ બાણ સ્તંભ શિવજીના દિશાસૂચક તેજને દર્શાવે છે – જેમ કે, શિવનો જ્યોતિર્મય પ્રકાશ જે અવરોધ વિના સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં પ્રસરે છે. આધ્યાત્મિકતા સાથે ભૌગોલિક સચોટતા ધરાવતો આ સ્તંભ ભારતના વૈજ્ઞાનિક વારસાની જીવતી સાક્ષી છે.
—
🛕 સૌંદર્ય અને સમૃદ્ધિનું શિખર
પ્રાચીન સમયમાં સોમનાથ મંદિર માત્ર ધાર્મિક નથી રહ્યું, પરંતુ તેનો શણગાર અને સંપત્તિ એ અન્યો માટે ઈર્ષ્યાનું કારણ બની. કહેવામાં આવે છે કે મંદિરના સંચાલન માટે 10,000 ગામડાંઓ દાનમાં અપાયાં હતાં.
આ મંદિર ૧૩ માળ ઊંચું હતું અને મંદિરના દ્વાર હીરાજડિત હતા. તેના ઉપર ૧૪ સુવર્ણ કળશો વિરાજમાન હતા. તેની ઉંચે ફરકતી ધજાથી નાવિકો તેને સોમનાથનું મંદિર પિછાણી તે તરફ વહાણો હંકારતા.
મંદિરમાં સોનાની ઘંટડીઓ ઝૂલતી
સાગના 56 વિરાટ સ્તંભો ઉપર ગર્ભગૃહ નિર્માણ થયેલું હતું અને પ્રત્યેક સ્તંભ ઉપર ભારતીય રાજાઓના નામ કોતરવામાં આવ્યા હતા અને તેમાં ભરપૂર સોના-ચાંદી અને હીરા જડવામાં આવ્યા હતા.
અહીં રત્નોથી ભરેલા ભંડાર હતા અને ભક્તિભાવથી ભરેલા નૃત્યગીતો દ્વારા અનેક નટ-નટીઓ ભગવાન શિવ ને નૃત્ય કરી ને રીઝવતા હતા.
—
⚔️ આક્રમણોનું કાળચક્ર અને પુનર્જન્મની શક્તિ
ઇ.સ. 649 – વલ્લભી વંશના રાજા મૈત્રકેએ મંદિરનું પ્રથમ પુનર્નિર્માણ કર્યું.
ઇ.સ. 1025 – મહંમદ ગઝનવીએ મંદિર પર આક્રમણ કર્યું. 8 દિવસ ચાલેલા યુદ્ધ બાદ 50,000 હિન્દુ યોદ્ધાઓ શહીદ થયા. ગઝનવીએ આશરે 20 લાખ દિનાર લૂંટ્યા અને શિવલિંગ તોડી તેને ગઝની લઇ ગયો.
લૂંટ બાદ સોલંકી રાજા ભીમદેવ પ્રથમ દ્વારા મંદિર નું પુન:નિર્માણ કરવામાં આવ્યું.
ઇ.સ. 1299 – અલાઉદ્દીન ખીલજીના સેનાપતિ ઉલુઘખાને મંદિર તોડી નાંખ્યું.
ઇ.સ. 1308 – ચુડાસમા રાજા મહિપાલદેવ પ્રથમએ મંદિરનું પુનઃ નિર્માણ કરાવ્યું.
ઇ.સ. 1395 – ઝફરખાને ફરીથી ધ્વંસ કર્યું.
ઇ.સ.1414 – અમદાવાદનો સ્થાપક અહમદશાહ પહેલો મૂર્તિ ઉઠાવીને લઇ ગયો અને સોમનાથ પાયમાલ કરી મૂક્યું. એ પછી સને 1451માં રા’માંડલિકે મુસ્લિમ થાણા ઉઠાવી પુન: મંદિર પ્રતિષ્ઠા કરી.
ઇ.સ. 1459 – 1511 – મહમદ બેગડાના શાસન દરમિયાન મંદિરને મસ્જિદમાં ફેરવી દેવાયું.
ઇ.સ. 1665 અને પછી 1706 – ઔરંગઝેબના આદેશથી મંદિર ફરી તોડી મસ્જિદ બનાવવામાં આવી. મૂર્તિઓ તોડી પડાઈ અને સ્થાનિક હિન્દુઓ પર બૌદ્ધિક અને ધાર્મિક દમન શરૂ થયું.
અંતે આઝાદી પહેલાના સોમનાથ મંદિર નો જીર્ણોધાર ઇ.સ.1787માં અહલ્યાબાઈ હોલકરે કરાવ્યો.
–-
આઝાદી અને પુનઃ સ્થાપન: નવા યુગનો પ્રારંભ
ભારત સ્વતંત્ર થયું ત્યાર બાદ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે “સોમનાથ ફરી ઊભું થવું જ જોઈએ” એવું ઘોષિત કર્યું. કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશીના સંગઠન પ્રયત્નોથી **”સોમનાથ ટ્રસ્ટ”**ની રચના થઈ.
મહાત્મા ગાંધીજીના માર્ગદર્શન હેઠળ, મંદિરના પુનઃનિર્માણ માટે જનદાનથી નાણાં ભેગાં કરવામાં આવ્યાં.
11 મે, 1951 – ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે નવસર્જિત સોમનાથ મંદિરનું ઉદ્ઘાટન કર્યું. આ પ્રસંગ એ માત્ર મંદિર નહીં, પણ ભારતના આત્મવિશ્વાસના પુનર્જાગરણનું પ્રતીક બની રહ્યો.
—
🔁 શ્રદ્ધા અનંત છે: ફરી તૂટ્યું, ફરી ઊભું થયું
સોમનાથ એ એક એવું મંદિર છે, જેને અનેકવાર તોડવામાં આવ્યું, પણ દરેક વખતના વજ્રાઘાત પછી તે વધુ ભવ્ય અને મજબૂત રીતે ઊભું થયું. કારણ કે ભગવાન શિવના પરમ ભક્તો માટે આ મંદિર માત્ર પથ્થર નહીં, પણ શ્રદ્ધા- આસ્થાનું કેન્દ્ર છે.
—
📢 સોમનાથ: તમારા શ્રદ્ધા યાત્રાનું કેન્દ્ર
મિત્રો, સોમનાથ મંદિરનો ઇતિહાસ માત્ર ભૂતકાળની કથા નથી – તે આજના ભારતની સહનશક્તિ, સંસ્કૃતિ અને એકતાનું દ્રષ્ટાંત છે.
જો તમે આ રીતે ગુજરાતની પૌરાણિક અને ઐતિહાસિક વારસાને ઊંડાણપૂર્વક સમજવા માંગતા હોવ, તો જોડાયેલા રહો
👉 [gujaratnivato.com] સાથે.
અસ્તુ. જય સોમનાથ!